Dezinformacja a radykalizacja. Dlaczego należy zacząć traktować rozpowszechnianie fałszów poważnie?

Dezinformacja stała się nieodłącznym elementem naszego funkcjonowania za sprawą cyklu zjawisk, które postępowały przez wiele lat. Był to proces na tyle długi, że wyrosło w tym czasie całe pokolenie, które nie pamięta jak wyglądał świat przed upowszechnieniem się mediów społecznościowych. Było zbyt młode żeby pamiętać początki wojen w Ukrainie i Syrii, które są często kontekstem bombardujących nas fake-newsów. W okresie epidemii COVID-19 popularyzacji uległy także teorie spiskowe dotyczące szczepień i 5G, a za kilka lat pełnoletność osiągnie kolejna grupa, która właśnie wtedy weszła w świat nowych mediów.

Media społecznościowe zmieniły nasz świat bezpowrotnie. Z jednej strony umożliwiły komunikację między ludźmi oddalonymi od siebie o tysiące kilometrów, które przed ich pojawieniem mogliby się nigdy na siebie nie natknąć. Pojawienie się kamer i Internetu w praktycznie każdym telefonie znacznie przyspieszyły rozpowszechnianie się informacji, jednak po latach zauważyliśmy mroczne strony tego procesu, a wykorzystywać nowe media dla własnych celów nauczyli się funkcjonariusze poszczególnych reżimów, ekstremiści polityczni oraz terroryści. Zaczęli je wykorzystywać w celu eskalacji zachowań szkodliwych społecznie, wzmacniania postaw radykalizacyjnych oraz wpływać na codzienne bezpieczeństwo.

Wielu użytkowników wycofało się z obcowania ze starymi mediami jak radio, telewizja, czy prasa papierowa, a nawet portale informacyjne. Za źródło newsów oraz opinii zaczęły im służyć portale społecznościowe, których formuła tworzy tzw. bańki informacyjne. Algorytmy dopasowują treści zgodne z preferencjami użytkownika, co utrudnia mu dotarcie do informacji, z którą mógłby się nie zgadzać, ale która mogłaby być ważna i powinna dotrzeć do jego świadomości, aby mógł się z nią zmierzyć, zanim ją przyjmie lub odrzuci. O powadze sytuacji powinno świadczyć wyśmiewane zjawisko, jakim jest Teoria Płaskiej Ziemi oraz Ruch Płaskoziemców.

Teoria jest dość stara, opracował ją w 1849 roku pisarz Samuel Rowbotham. Był socjalistą utopijnym, jednak swoją wizję Ziemi jako dysku otoczonego lodem oparł na interpretacji Biblii, przez co jego teoria znalazła odbiorców wśród fundamentalistów chrześcijańskich. Teoria Płaskiej Ziemi przeszła swój renesans na przełomie lat 50. i 60. w okresie tzw. podboju kosmosu, kiedy to w Wielkiej Brytanii powstało Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad Płaską Ziemią z 3500 członków. Jednak prawdziwy boom nastąpił w XXI wieku, a głównym źródłem i popularyzatorem idei, jak wykazało badanie prof. Asheley Landrum z Texas Tech University okazał się serwis Youtube.

Płaskoziemcy uważają za swojego głównego wroga naukowców oraz Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA). Nie są jednak środowiskiem stosującym przemoc, prowadzą badania, których celem jest udowodnienie prawdziwości swoich teorii, jednak jeden z nich, niejaki Michael Hughs poświęcił tym badaniom swoje życie i zginął podczas lotu rakietą domowej produkcji.

Nie jest to środowisko kojarzone z przemocą, jednak znane są przypadki aktów przemocy oraz zamachów terrorystycznych motywowanych absurdalnymi teoriami, które spopularyzowały media społecznościowe, jak chociażby ataki przeprowadzane przez zwolenników QAnon w USA. Jak podaje badający QAnon Marc-Andre Argentino z Uniwersytetu Concordia, tylko w ciągu 2020 roku liczba członków QAnon wzrosła o 581 procent. W lipcu 2020 na Facebooku znajdowało się, jak policzył Argentino, 179 grup QAnon, z ponad 1,4 miliona członków, i 120 stron z łączną liczbą 911 tys. polubień.


Ideologami ruchu QAnon jest osoba lub grupa używająca nicka „Q”. Twierdzi, że ma dostęp do informacji tajnych i stopniowo ujawniała doniesienia na temat tajnej wojny między administracją Trumpa i wojskiem a ogólnoświatową rozproszoną grupą przestępczą, jakoby korumpującą i podporządkowującą sobie instytucje państwowe USA. W ostatnich latach doszło do wielu aktów przemocy, a nawet zabójstw popełnionych przez zwolenników QAnon. Opisane wyżej przykłady należą oczywiście do skrajności, jednak znacznie większym problemem są kampanie dezinformacyjne i fałszywe treści, które nie prowadzą do przemocy, ale kierują opinię publiczną tak, aby ją polaryzować, radykalizować w kierunku wrogości wobec instytucji zapewniających codzienne bezpieczeństwo lub w kierunku poszczególnym grupom społecznym i ich przedstawicielom.


XXI wiek nie jest okresem w którym społeczeństwa stały się bardziej podatne na teorie spiskowe oraz populizm, jednak Internet i nowe media sprawiły, że głosiciel marginalnej kiedyś koncepcji, który mógł zbudować przy odrobinie szczęścia jedynie małą grupę zwolenników na swoim terenie działań, dziś może przemawiać do całego świata i znajdować zwolenników, do których kilkadziesiąt lat temu nie miał możliwości dotrzeć.


Ponieważ postęp technologiczny zmienia całkowicie rzeczywistość społeczną, niezbędne są poza rozwiązaniami prawnymi, także rozpoznanie oraz edukacja, zarówno równościowa jak i społeczna, a oprócz tego rozwijanie umiejętności krytycznego myślenia nawet na etapie szkół podstawowych. Uwrażliwienie i umiejętność obalenie własnych uprzedzeń czy stanowisk w zetknięciu z faktami jest procesem wstrzymującym zarówno skutki dezinformacji, jak i radykalizację na jej wczesnym etapie i fundamentalnym procesem dla budowania codziennego bezpieczeństwa.

Bibliografia

F. Farinelli, Conspiracy theories and right-wing extremism – Insights and recommendations for P/CVE, Publications Office of the European Union (Luksemburg 2021)

B. Malinowski, Jak Facebook zamyka nas w bańce informacyjnej. Algorytm filtrujący newsfeed a zjawiska filter bubble, w: „Zarządzanie Mediami” t. 4(1)/2016

R. Moore, M. Decker, More Than Darwin. An Encyclopedia of the People and Places of the Evolution-Creationism Controversy. Greenwood Press (Westport 2008)

A. Landrum, A. Olshansky, Third-person Perceptions and Calls for Censorship of Flat Earth Videos on YouTube, w: „Media & Communication”, 8(2)/2020, 387-400. <https://doi.org/10.17645/mac.v8i2.2853>

I. Maj, Chciał udowodnić, że Ziemia jest płaska. Zginął podczas eksperymentu, w: „Radio Zet”, 24 lutego 2020, <https://wiadomosci.radiozet.pl/Swiat/Michael-Hughes-nie-zyje.-Chcial-udowodnic-ze-Ziemia-jest-plaska>

J. Suber, Examining Extremism: Qanon, w: „Center for Strategic & International Studies”, 10 czerwca 2021

M. A. Argentino, QAnon and the storm of the U.S. Capitol: The offline effect of online conspiracy theories, w: „The Conversation” 7 stycznia 2021